Luiza Adelgunda Wiktoria Kulmus Gottsched (Gottschedin)

Luiza Adelgunda Wiktoria Kulmus (* 11 IV 1713, Gdańsk; † 26 VI 1762, Lipsk), późniejsza niemiecka poetka, dramatopisarka, eseistka i tłumaczka, ciesząca się sławą jednej z twórczyń nowoczesnej niemieckiej komedii teatralnej. Jej ojcem był dr Johann Georg Kulmus (* 1680; † 1731), pochodzący z Wrocławia, a studiujący w Halle, praktykujący w Gdańsku od 1704 roku jako lekarz, wcześniej przyboczny lekarz księcia-elektora saskiego Fryderyka Augusta I. Jej matka Katarzyna Dorota z domu Schwenk, pochodząca z augsburskiej rodziny patrycjuszy, była drugą żoną Johanna Georga; niewiele o niej wiadomo, poza tym, że prawdopodobnie grała na klawesynie i cytrze, a zmarła w roku 1734. 

Bardzo uzdolniona Luiza wcześnie opanowała język francuski i angielski, grę na fortepianie i cytrze oraz zaczęła komponować. Poza tym pobierała prywatne lekcje geografii, historii, rysunku i poezji. Ojciec spalił jej tamborek, żeby nie zepsuła sobie oczu wyszywaniem i polecił przepisywać swoje łacińskie traktaty. Niezwykłe właściwości jej pamięci ujawniły się już we wczesnej młodości. Jej rodzice pozwalali jej uczyć się nie tylko w domu, ale w wieku 8-12 lat posyłali ją na publiczną katechizację, którą prowadzili duchowni z kościoła św. Jana przed jego głównym ołtarzem. W tym czasie prowadzącym je diakonem był Johann Heinrich Nothwanger, który w 1700 roku zainicjował cotygodniowe publiczne lekcje katechizmu luterańskiego dla parafian i uczniów Szkoły Świętojańskiej. Na tych lekcjach Luiza Kulmus demonstrowała swoją niebywałą pamięć, pilność, żywego ducha, a także zainteresowanie teologią. 

Jej ojciec w swej młodości grywał na lutni, zaś matka kochała nie tylko fortepian, ale i cytrę. Stąd muzykowanie było w tym domu mile widziane, co potwierdza uczestnictwo we wspólnych koncertach sekretarza Jacoba Teodora Kleina, który grał na skrzypcach oraz doktora Dawida Kade, który grał na lutni. Wspólne muzykowanie działało zachęcająco na rodzącą się już muzyczną stronę osobowości młodej Wiktorii. Często się wymykała do izdebki na strychu, by pobrzdąkać na starej lutni swego ojca. Zapewniono jej całkiem przyzwoite lekcje fortepianu, natomiast nie było wówczas w Gdańsku żadnego mistrza lutni. Gdy znalazł się taki, który dociekliwej uczennicy pomógł nazwać struny, nuty i akordy - nie potrafił jednak zagrać na instrumencie.

Z listów Luizy wynika, że muzykowanie podczas lekcji było amatorskie, nie spełniającą oczekiwań uczennicy. Ojciec Luizy już w okresie wrocławskim poznał sławną rodzinę lutnistów Weiss'ów. Dzięki temu poźniej Luiza pobierała lekcje u Silviusa Leopolda Weissa. Jej talent rekompensował braki warsztatowe:. Najtrudniejsze utwory Weissa odgrywała w całości zupełnie bez przygotowania i sam wielki mistrz bił jej brawo, gdy odwiedził ją w roku 1740 w Lipsku.

W wieku 12 lat Luiza zaczęła tworzyć wiersze okolicznościowe. Mając 14 lat posłała do oceny 27-letniemu Magistrowi Johannowi Christophowi Gottschedowi kilka swoich prób poetyckich. Ten odpowiedział: „Zachwycony czytam te uduchowione pieśni, które mi przesłałaś i wzdycham w myślach: Jaka szkoda, że nie ma mnie w Gdańsku". W roku 1729 Johann Christoph Gottsched odwiedził rodzinę Kulmus w Gdańsku, poznał 16-letnią Luizę i zakochał się.  Odtąd prowadzili ze sobą przez lata ożywioną wymianę korespondencji. Pod panieńskim nazwiskiem Kulmus młoda dama przetłumaczyła dzieło Réflexions sur les femmes (1721) francuskiej pisarki Anna-Thèrése de Marguenat de Courcelles, markizy de Lambert (* 1647; † 1733). Publikacja ukazała się w Lipsku pod niemieckim tytułem Betrachtungen über das Frauenzimmer (1731). W roku 1734 Johann Christoph Gottsched, teoretyk literatury, krytyk i językoznawca zaczął nauczać w Lipsku jako profesor logiki i metafizyki. I zaręczył się z Luizą Kulmus. Pobrali się kwietniu 1735 i zamieszkali w Lipsku, gdzie Gottschedin, jak teraz zwano Luizę, szybko włączyła się w życie literackie. 

W owym czasie kobiety nie miały dostępu do uniwersyteckich sal wykładowych i Luiza zza uchylonych drzwi śledziła wykłady swego małżonka. Brała również prywatne lekcje łaciny i greki. Pisała recenzje do wydawanego przez jej męża czasopisma, Pracowała jako sekretarka, asystentka i  tłumaczka. 

Wzorem dla Johanna Christopha Gottscheda był francuski dramat klasycystyczny. Dbał o deklamacyjne umiejętności aktorów i społeczny wizerunek tego środowiska. W XVIII wieku aktorstwo kiepsko stało. Za wyjątkiem niewielu dobrych teatrów występowali komedianci, którzy cieszyli się złą sławą. Charakterystyczną cechą epoki zgrywusów, którzy każdą poważną sztukę czynili śmieszną, było ostrzeżenie: „Zdejmijcie pościel z linek ... zamknijcie kury ... nadchodzą aktorzy ...". Gottschedin wspierała reformę sceniczną swego męża, nad którym górowała umiejętnościami poetyckimi, duchem i usposobieniem, i czyniła starania się o nową niemiecką komedię. W rozumieniu reformy teatru swego męża przejęła branżę „Komedii“ i troszczyła się o repertuar niemieckich scen dokonując tłumaczeń, opracowań i tworząc własne sztuki komediowe. 

Pierwsza napisana przez Luizę Gottsched sztuka satyryczno-moralizująca Die Pietisterey im Fischbein-Rocke (Pietystka w fiszbinowej sukni; 1736) ukazała się jeszcze anonimowo. Brała na celownik fałszywą pobożność i została uznana przez pruskiego króla Fryderyka Wilhelma I (* 1688; † 1740) za „całkiem bezbożny paszkwil”. Wystawianie tej sztuki było zakazane w niektórych miastach. 
Kolejnymi utworami były:
• Der Zuschauer ( Widz; 1739–1743), tłumaczenie z angielskiego,
• Die ungleiche Heyrath (Nierówne małżeństwo; 1743), 
• Die Hausfranzösin oder die Mammsell (Francuska gospodyni albo Mammsell; 1744), 
• Herrn Alexander Popens Lockenraub ( The Rape of the Rock; Rabunek loków; 1744), tłumaczenie z angielskiego, 
• Das Testament (1745), 
• Der Witzling (Numerant; 1745) oraz 
• Der Aufseher oder Vormund (Dozorca albo kurator; 1745), tłumaczenie z angielskiego. 

Udział Gottschedin wywarł pozytywny wpływ na rozwój tygodników moralizujących, w tłumaczeniu na język niemiecki dwóch brytyjskich czasopism. Chodziło o czasopisma wydawane przez pisarzy Josepha Addisona (* 1672; † 1719) i Richarda Steele‘a (* 1672; † 1729) - The Spectator i Guardian, które od 1739 do 1743 wychodziły jako Der Zuschauer i Der Aufseher oder Vormund. 

Do najobszerniejszych projektów literackich małżonków Gottsched należał przekład Bayles Dictionnaire historique et critique (1695–1697). To czterotomowe dzieło ukazało się pod tytułem Słownik historyczny i krytyczny … Pana Piotra Bayle, przełożony na niemiecki według najnowszego wydania z roku 1740 w latach 1741-1744. Spośród 635 haseł, 330 wyszło spod pióra Gottschedin. Luiza miała znaczący udział w zebraniu materiałów do sześciotomowego dzieła swojego męża Die Deutsche Schaubühne nach den Regeln und Exempeln der Alten (1741–1745). W tym kanonie sztuk teatralnych opublikowano także Das Testament i Der Witzling autorstwa Gottschedin. 

W latach 40-tych Luiza Gottsched napisała historię liryki, którą jednak nie zainteresował się żaden wydawca. To dzieło spaliła krótko przed śmiercią. W roku 1747 małżonkowie Gottsched uzyskali audiencję u cesarzowej austriackiej Marii Teresy (* 1717; † 1780), która określiła Gottschedin jako „najbardziej wykształconą kobietę Niemiec". 

W roku 1752 Luiza Gottsched zapadła na gorączkę tercjańską, jedną z form malarii. Podczas podróży rekonwalescencyjnych doświadczyła licznych zaszczytów. 

Od 1760 roku była już tak schorowana, że nie mogła już pisać, niewiele jadła, często traciła przytomność. Przyczynę swojej choroby Luiza upatrywała w nieprzerwanej pracy dla swojego męża, malżeńskich zgryzotach. Zwierzała się z tego przyjaciółce, także znanej pisarce Dorothei Henrietcie von Runckel. Luiza Gottsched zmarła w wieku 49 lat. Dorothea Henrietta von Runckel pośmiertnie (1771-1773) opublikowała listy Gottschedin. 

Opracował: Janusz Szczypior